Economische wetenschap is verworden tot techniek
Een week geleden schreef de politiek-filosoof Luuk van Middelaar een interessante column in de NRC. Het onderwerp was internationale vrijhandel. Zijn stelling was dat EU-onderhandelaars al sinds lange tijd hun onderwerp als een technisch onderwerp zagen, waarbij experts, onafhankelijk van de politiek hun deals voorbereiden. In 2001 werd China beloofd dat hun economie in 2016 als een markteconomie zou worden beschouwd. Dit zou inhouden dat andere landen de Chinezen niet meer van dumping zouden kunnen beschuldigen. Op dit moment onderhandelt de EU met de Verenigde Staten al jarenlang over verdere verlaging van de onderlinge tarieven en over het onderling afstemmen van allerlei soorten van standaarden (arbeid, milieu, veiligheid).
Van economie naar techniek
Een belangrijke reden om internationale vrijhandel als een technisch onderwerp te beschouwen is gelegen in het feit dat bijna alle economen worden opgeleid tot neoklassieke economen. De neoklassieke analyse zegt dat vrijhandel leidt tot optimale allocatie van productieve middelen. Dat betekent dat iedere politieke ingreep tot welvaartsverlies leidt. De grote Amerikaanse tekstboeken maken altijd wel een paar opmerkingen over de reden waarom sommige landen toch tot protectie overgaan. De argumentatie hierbij blijft echter marginaal. Voor de onderhandelaars betekent dit dat tarieven en andere handelsbarrières in principe moeten worden opgeruimd, tenzij er hele bijzondere situaties zijn. Dit betekent ook dat zij geen andere kennis van economieën nodig hebben dan de door econometristen geschatte vraag-aanbodrelaties op markten.
Waarom zouden ze het publiek er dan bij betrekken? Dat betekent alleen maar dat er allerhande belangen worden geformuleerd, die moeten worden beschermd. Zo komt het algemene belang onder druk te staan. Dit algemene belang is een tariefloze wereld en een mondiale afstemming van allerlei standaarden met betrekking tot de kwaliteit van goederen. De onderhandelaars moeten natuurlijk goed worden geinformeerd over de wijze waarop de marktpartijen handel drijven, en welke obstakels zij zien voor een goedwerkende markt. De internationaal opererende bedrijven worden vaak dwarsgezeten door vakbonden en overheden, bijvoorbeeld. Met die informatie kunnen ze goed onderhandelen met landen, die ook vaak onder druk staan van organisaties, die het wereldoptimum bedreigen.
Van techniek naar politiek
En toen was er TTIP. Nu blijkt het verzet veel groter te zijn dan in de vorige onderhandelingsronden. Toen waren het kleine groepen anders- of anti-globalisten, die met acties de wereld wilden waarschuwen. Nu is het verzet veel meer tot de massa doorgedrongen. Het is nu veel duidelijker dat naast de bekende voordelen, er ook grote nadelen kleven aan die ideale vrije markt. Economie is politiek geworden – niet meer louter voor econometristen, die vraag- en aanbodelasticiteiten menen te kunnen uitrekenen. Maar de economische wetenschap blijkt achter te lopen. Neoklassieke economen kunnen in principe nog wel begrijpen dat consumenten geen producten willen, die veel vervuiling produceren of onder barbaarse omstandigheden zijn gemaakt. Maar in hun ogen kan dat allemaal opgelost worden door goede informatie. Daar zijn geen handelsbelemmeringen voor nodig. Waar de neoklassieken geen oog voor hebben, is dat we inmiddels in een onzekere, onveilige en instabiele wereld leven, vol rivaliteit tussen groepen mensen en landen; dat onzekere mensen informatie niet meer vertrouwen; dat ze niet afhankelijk willen zijn van verre en vreemde landen als het gaat om zoiets als voedselvoorziening. Sinds de crisis van 2008 is er een kentering gekomen in de attitude van veel mensen in Europa. Sociale en politieke factoren domineren de gesprekken over internationale handel en tal van andere onderwerpen.
De axioma’s van de neoklassieke economie laten niet toe om verschillen in cultuur te analyseren. Wij, Nederlanders, willen geen genmodificatie en geen producten die door kinderen zijn gemaakt. Wij, Duitsers, willen niet dat de monetaire politiek door de Europese Centrale Bank wordt bepaald, ook al is de bank gehuisvest in Frankfurt. Wij, Fransen, willen niet dat de bestemming van het platteland wordt bepaald door niet-Franse autoriteiten; etc. Hierdoor dreigt de economische wetenschap gemarginaliseerd te worden.
Multidisciplinaire economie of geen economie
Er zijn alternatieven op de markt van economische ideeën. Helaas worden ze weinig onderwezen aan de Westerse universiteiten. Heterodoxe denkrichtingen beginnen niet met de veronderstelling van volledige informatie, zoals in de neoklassieke analyse. In deze analyse wordt vervolgens de analyse complexer gemaakt door onvolledige informatie te veronderstellen. Maar ook dan wordt het gedrag van mensen verklaard door er vanuit te gaan dat mensen over voldoende informatie over de kwaliteit en de prijs van vele goederen beschikken om hun beslissingen daarop te baseren. Processen duren wat langer dan in geval van volledige informatie. Er worden voortdurend fouten gemaakt. Maar het doel blijft hetzelfde, en wordt alleen iets later bereikt. Dan zijn markten en economieën weer in evenwicht.
Een geheel andere benadering is die, welke begint bij onzekerheid in een situatie van chaos. Er zijn weinig tot geen empirische regelmatigheden, waar mensen zich aan kunnen vastklampen. Als we weten dat geldt: Als A, dan B, en we weten dat we B willen, is het eenvoudig te begrijpen dat we A moeten realiseren. Dan komt B vanzelf wel. Nu die regelmatigheden er niet zijn, moeten we terugvallen op andere methoden. De institutionele benadering werkt op basis van het zojuist geformuleerde axioma.
Iedereen is opgevoed op basis van bepaalde instituties; dat zijn gedragsregels, waarvan WE vinden dat die tot gewenst gedrag leiden. Onze voorouders hebben die regels ontwikkeld om daarmee de chaos te bestrijden en jacht en voedselverzameling mogelijk te maken. Naarmate de situatie essentieel verandert, kunnen wijze mensen voorstellen doen om regels aan te passen. Sommige regels zijn bedoeld om samenwerking tussen verschillende groepen te bevorderen. Andere regels beogen een bepaalde groep dat al zo lang goed heeft gefunctioneerd in stand te houden.
Kijken we naar de moderne economische problemen, dan moeten we toegeven dat marktanalyses alleen zinvol zijn, indien ze het gedrag van marktparticipanten in hun institutionele context bestuderen. Toegepast op het vraagstuk van de internationale handel, kunnen we al snel begrijpen dat protectie al even logisch is als vrijhandel. De twee logica’s zullen daarom als twee gelijkwaardige opties moeten worden vergeleken, om oplossingen te zoeken voor tijd- en plaatsgebonden problemen.
De economische wetenschap zal daarom moeten worden getransformeerd in een multidisciplinaire wetenschap om ook in onze chaotische wereld van betekenis te kunnen zijn. In Keizer (2015) is een integraal paradigma voor ontwikkeld.
Referentie:
Piet Keizer (2015), Multidisciplinary Economics, A Methodological Account, Oxford: Oxford University Press.
Auteur: Piet Keizer, 26-05-2016
Piet Keizer 